yuyu
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: gryzonie Rodentia,
rodzina: pilchowate Gliridae
Rozmieszczenie geograficzne
Popielica występuje w Europie Środkowej i południowej (od Francji i północnej Hiszpanii aż po Wołgę), na Kaukazie, w północnej Azji Mniejszej, w Iranie i Turkiestanie. W Polsce w odpowiednich środowiskach w górach i na pogórzu występuje dość licznie, jednak na niżu jej stanowiska są znacznie rzadsze. Częściej jest spotykana w Krainie Świętokrzyskiej i na południowej Lubelszczyźnie, nieliczne stanowiska znane są w reszcie kraju (jednak w północnej części Polski jest ich zaledwie kilka).
Środowisko
Gatunek występuje w starszych lasach liściastych i mieszanych. Wystarczają jej drzewostany jednopiętrowe, jednak bardzo ważne jest pełne zwarcie koron drzew. Najczęściej spotykana jest w drzewostanach bukowych lub z domieszką starych buków, grądowych oraz w lasach mieszanych.
-
Buczyna - podstawowy biotop popielicy. Fot. Judyta Gulatowska
Opis gatunku
Jest to duży gryzoń, wielkością zbliżony do szczura. Jeżeli mamy okazję się jej dobrze przyjrzeć, nie ma możliwości pomyłki z żadnym innym zwierzęciem. Futerko na grzbiecie jest koloru szarego (popielatego), na brzuszku jasne (białe lub białoszare). U starych osobników grzbiet może mieć rudawy odcień. Granica między barwą grzbietu i brzucha jest wyraźna. Uszy spore, wyraźnie widoczne (mocno wystające z futerka), z wierzchu szaro pigmentowane, od wewnątrz cieliste. Oczy duże, ciemne. Ogon puszysty, popielaty. Długość ciała 13-18 cm, ogona 12-15 cm.
W porównaniu z innymi pilchowatymi popielicę łatwo odróżnić po wielkości (jest wyraźnie większa od orzesznicy czy koszatki), kolorze futerka (orzesznica jest brązowopomarańczowa, pozostałe gatunki są szarobrązowe, często z rudym odcieniem), szaro-białym ubarwieniu pyszczka (brak czarnej przepaski, biegnącej od oka do ucha, charakterystycznej dla żołędnicy i koszatki).
-
Popielica. Fot. Ireneusz Kaługa
Popielice podczas żerowania wydają bardzo charakterystyczne głosy. Przypominają one gardłowe chrząknięcia lub kwiknięcia, brzmiące jak kriii lub uiii, i trwają około 1-2 sekundy. Dochodzą one z koron drzew i są nie do pomylenia z głosami innych gatunków zwierząt. Szczyt aktywności głosowej popielic przypada na drugą połowę sierpnia, jednak w miejscach dużych zagęszczeń tych zwierząt aktywne są przez cały okres letni. W latach, kiedy brakuje im pokarmu, aktywność głosowa tych ssaków spada do zera.
Rozpoznanie płci trudne, gdyż prącie u samca nie jest widoczne, a dyformizm płciowy nie występuje.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to około 9 lat.
-
Gniazdo popielicy w budce. Fot. Adam Tarłowski
Ze snu zimowego popielice budzą się bardzo późno - najczęściej w maju, rzadziej na początku czerwca. Po długim okresie żerowania samice rodzą raz do roku w sierpniu do 11 młodych. Najczęściej dopiero osobniki w drugim roku życia uzyskują dojrzałość płciową, chociaż zdarza się przystępowanie do rozrodu osobnikom o rok młodszym. Gniazda zakładane są w dziuplach, bardzo rzadko na strychach śródleśnych lub przyleśnych budynków. Znany jest przypadek rozrodu w trzypiętrowym bloku, znajdującym się w niewielkim, przyleśnym osiedlu. Gniazdo zbudowane jest z liści znajdujących się najbliżej otworu wejściowego do dziupli, przy czym zrywane są wyłącznie świeże liście. Młode rodzą się nagie i ślepe, ważą 1-2 gramy, po około 22 dniach otwierają oczy, zaś gniazdo opuszczają po około miesiącu.
Rozród popielic jest uzależniony od obfitości pożywienia. W latach, kiedy dominujący gatunek drzewa (buk, dąb lub grab) nie owocuje, popielice praktycznie nie przystępują do rozrodu. Wówczas wzbudzają się ze snu zimowego później (początek czerwca), zaś zasypiają już we wrześniu. Ich aktywność trwa wówczas niecałe cztery miesiące! Nie zostało zbadane, w jaki sposób popielice przewidują nieurodzaj owoców.
Odżywianie się, pokarm
Podstawowym pokarmem popielicy są owoce i nasiona drzew. Późną wiosną i wczesnym latem są to najczęściej owoce miękkie (czereśnie, jabłka), później - owoce drzew leśnych (bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu i wiele innych). Wczesną wiosną odżywia się pączkami drzew i młodymi listkami. Pokarm zwierzęcy stanowi niewielki udział w jej diecie. Zjada bezkręgowce, a także lęgi ptaków (jaja i pisklęta).
Zachowanie
Popielice są aktywne nocą, dzień przesypiając w kryjówkach. Poruszają się prawie wyłącznie w koronach drzew, bardzo zwinnie przebiegając po nawet dość cienkich gałęziach i przeskakując między nimi. Poza poszukiwaniem miejsca hibernacji sporadycznie schodzą na ziemię.
Tropy i inne ślady
Popielica zostawia bardzo charakterystyczne ślady żerowania na orzeszkach bukowych. Z posiadającego cztery klapki owocu odcina ona jedną (przy czym w miejscu odcięcia pozostaje wyraźny ślad odgryzienia), wygryza w całości jedno z dwu nasion, zaś drugie tylko nadgryza. Sąsiednie klapki pozostają nieuszkodzone. Wiewiórka najczęściej odgryza dwie klapki, a jeżeli jedną, wówczas sąsiednie są silnie uszkodzone. Ptaki klapki odłamują (brak śladu odgryzienia).
-
Orzeszki bukowe, zgryzione przez popielicę (z prawej) i rozłupane przez ptaka (z lewej). Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Niestety - brak jakichkolwiek danych ilościowych powoduje, że nie można wykazać zmian liczebności polskich populacji. Jedynie można opierać się na liczbie znanych stanowisk tego gatunku. Większość stanowisk znanych przed rokiem 1950 z północnej części kraju obecnie zanikła. Wykryto jednak kilkadziesiąt nowych, co należy raczej tłumaczyć obecnym nasileniem badań nad występowaniem tego gatunku (i niewykryciem tych stanowisk w latach wcześniejszych), niż pojawianiem się jej na nowych terenach.
Popielica nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jej populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie ich przez puszczyka (przy wysokich zagęszczeniach tego gryzonia może stanowić on nawet kilka procent ofiar) oraz puszczyka uralskiego i puchacza. Ponadto sporadycznie może być odławiana przez koty domowe.
- Przerzedzanie drzewostanów, co powoduje rozluźnienie zwarcia koron drzew i niemożność przemieszczania się popielic.
- Fragmentacja drzewostanów, przez co powstają małe, izolowane populacje tych gryzoni. Bardzo często nawet niewielkie drogi śródleśne, nad którymi korony drzew się nie stykają, stanowią dla popielic barierę nie do przebycia.
- Zmniejszanie się powierzchni starych drzewostanów, w których popielice znajdują odpowiednie warunki do życia (baza pokarmowa, kryjówki).
- Rodziny występujące w budynkach mogą czasami przeszkadzać użytkownikom - hałasować lub powodować szkody przez wyżeranie zapasów jedzenia. Są one wówczas narażone na odławianie, nawet w pułapki zabijające.
-
Różne typy budek dla popielic. Fot. Adam Tarłowski
- Na terenach, gdzie popielica występuje dość licznie, należy utrzymywać korzystną dla niej strukturę drzewostanów. Jednak w miejscach, gdzie doszło już do negatywnych przekształceń, należy im przeciwdziałać. Bardzo ważne jest utrzymywanie silnego zwarcia koron drzew, co umozliwi pilchom sprawne przemieszczanie sie.
- Izolowaniu niewielkich populacji (rozdzielonych np. drogami leśnymi) można zapobiegać przez wieszanie niewielkich mostków z grubej liny oplecionej luźno plastykową siatką (popielice przebiegają po linkach, zaś siatka chroni je przed drapieżnikami).
- Braki kryjówek można zniwelować poprzez wieszanie budek dla pilchów zastępujących dziuple. Mają one dość niecodzienny wygląd - otwór wejściowy znajduje się od strony pnia. W roku 2005 rozwieszono (Towarzystwo Przyrodnicze "Bocian") ponad 600 budek na granicy Radomszczyzny i Kielecczyzny. Jeszcze w tym samym roku w 19 budkach stwierdzono popielice lub ślady ich występowania.
-
Budka dla popielic. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
- Niedostateczną bazę pokarmową (zwłaszcza dotyczy to wczesnego lata, kiedy owoce twarde, jak żołędzie czy bukiew, jeszcze nie występują), można wzbogacać przez sadzenie w lasach drzew i krzewów owocowych - np. dzikiej czereśni (trześni).
- Na terenach, gdzie popielice nie występują, zaś warunki środowiskowe wydają się być dla nich odpowiednie, można przeprowadzać introdukcje (lub reintrodukcje) tych ssaków. Polega to na wsiedlaniu grupy osobników z populacji bytującej najbliżej tego terenu. W Polsce przeprowadzono (Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" oraz Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) dwie udane akcje tego typu. Pierwszą próbę przeprowadzono na terenie Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. Popielica występowała tam tylko na jednym stanowisku - dokonano reintrodukcji w innych, sprzyjających miejscach.
- Obecnie prowadzi się większy eksperyment - reintroducji tego gatunku do podszczecińskiej Puszczy Bukowej, gdzie popielica najprawdopodobniej niegdyś występowała. Jednak w XVII w. (co pokazują stare mapy) kompleks ten był doszczętnie wycięty, co spowodowało wymarcie tamtejszej populacji. Niestety - po odnowieniu się Puszczy popielice nie mogły zasiedlić tego terenu, gdyż brakowało połączeń korytarzami leśnymi z innymi terenami zasiedlonymi przez popielice. W roku 2003 wpuszczono pierwszych 25 osobników, w kolejnych latach wpuszczano następne 20-30 zwierząt. Początek eksperymentu jest bardzo udany - wiele wypuszczonych zwierząt jest stale śledzonych przez naukowców (mają założone nadajniki telemetryczne) i okazuje się, że w nowym miejscu radzą sobie bardzo dobrze.
Popielica jest objęta w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Wymieniona jest także w załączniku III Konwencji Berneńskiej. Zaliczona została do gatunków mniejszego ryzyka, najmniejszej troski (kategoria Lower Risk: not threatened) na liście IUCN.
